ESKİ MISIR TANRISI THOTH VE EZOTERİZM
Dünyanın belki de en çok araştırmaya konu olmuş ve birçok gizemi halen daha açığa çıkarılmamış medeniyetlerinden biri Mısır medeniyetidir. Bu medeniyeti böylesine gizemli kılan durumlar ise arkalarında binlerce yıl ayakta kalacak olan devasa yapılar bırakmalarıdır. Komşu toplumlar ile farklı yapı ve düzen oluşturmaları ise bazı otoritelerce onların asyatik kökenli bir topluluk oldukları düşüncesine sebep olmuş olsa da bu kanıtlanmış bir şey değildir.
İlkçağ uygarlıklarının hemen hemen hepsinde görülen su kaynaklarına yakın yerlerde kurulma durumu Mısır medeniyeti için de geçerlidir.
Mısır medeniyeti için bu önemli kaynağın adı Nil Nehri’dir. Mısır medeniyetinin bu kadar gelişmiş bir medeniyet haline gelmesinde Nil Nehri’nin payı büyüktür. Tarihin babası olarak nitelendirilen Heredotos’a göre Mısır, varlığını Nil’e borçludur. Bir diğer tabirle, Mısır, Nil’in bize bir armağanıdır. Bu düşünce, bütünüyle incelendiğinde, Nil ve Mısır ilişkisinin ne kadar güçlü olduğu anlaşılmaktadır. Doğumdan ölüme tüm gelişim evrelerini Nil Nehri’ne borçlu olan Mısır, günümüzde de bu kaynaktan yararlanmaktadır.
Mısır, günümüzde Kuzey Afrika toprakları üzerinde bulunan ve o bölge içerisinde yer alan ülkeler arasında en kalabalık nüfusa sahip ülkedir. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de nüfusunun büyük bir çoğunluğu Nil deltası üzerinde bulunmaktadır. Bulunduğu yer itibarıyla, Akdeniz ve Kızıldeniz'e kıyısı bulunan Mısır'ın, batısında Libya, güneyinde ise Sudan yer almaktadır. Mısır, Asya kıtasında yer alan kısmı Sina Yarımadası üzerinden Filistin ve İsrail ile komşudur (Wikipedia, Erişim Tarihi: 06.12.2020). Bu bilgilere bakıldığında Mısır, Asya kıtası ile Afrika kıtası arasında bir köprü ülke olduğu yorumu yapılabilir.
Mısır’da ilk yerleşmeler Nil deltası üzerinde olmuştur. Verimli topraklar üzerinde kurulan Mısır, kısa sürede büyümüş ve dönemin en büyük gücü olarak ortaya çıkmıştır. İmparatorluğun kurucusu sayılan efsanevi Kral Menes'e de daha sonra yaratıcı eylemler atfedilmiştir. Kral Menes ilk kez bataklıkları kurutur, ilk kent Memfis'i kurar ve insanlığı kültür ve uygarlıkla tanıştırır (Hornung, 2003). Menes ile başlayan bu serüven, toplum yaşamına da etkilerde bulunmuştur. Her anlamda büyüyen ve gelişen Mısır, günlük yaşamda ve teokratik inançlarda da Mezopotamya ile benzerlikler taşımaktadır. İlkçağ uygarlıklarının hepsinde görülen çok tanrılı inanç sistemi Mısır için de geçerlidir. Mısır, kültür olarak geniş bir alana yayılması ve köklü bir tarihi geçmişi olması nedeniyle tek tanrılı bir inanç sistemi mevcut değildir (Altunay, 2015).
Antik Mısır toplumu, doğada, mucize olarak adlandırdıkları her olaya bir tanrı hüviyeti vermiş ve onları yüceltmişlerdir. Antik Mısır; astronomi, matematik, tıp, geometri ve mimari gibi birçok alanda gelişmiş ve bu bilgilerin kendilerine tanrılar tarafından verildiğine inanmışlardır. Bu bilgilerin de kendilerine “bilgelik tanrısı” olarak nitelendirdikleri Thoth (veya Tot, Thot) tarafından verildiklerine inanırlardı.
Martin A. Stadler (2012) ’e göre antik Mısır tanrısı Thoth yazıyı antik Mısır’a getiren ve bilgeliği simgeleyen bir ay tanrısı ve tanrıların veziridir. Hiyeroglif yazısını antik Mısır’a getiren kişi olarak bilinmektedir. Yukarıda da verildiği üzere antik Mısır, yazıyla Thoth sayesinde tanışmıştır ve bu yazıyı öğrenip geliştirmişleridir.
Tanrı Thoth’un kökeni ile ilgili de pek çok yorum yapılmıştır ancak kesin olarak kökeninin nereden geldiği ile ilgili bir sonuca varılamamıştır.
Bazı araştırmacılar, Thoth’un dışardan gelen biri olduğu görüşünde birleşirler. Ayrıca kökeninin de Mu kıtasına ait olduğunu, oradan gelerek Antik Mısır ile tanıştığı yorumunda bulunurlar (Narçın, 2013). Ancak bu yorum kanıtlanabilmiş bir yorum değildir.
Tanrı Thoth sadece yazıyı değil bunların yanında ezotorik bilgilerin kaynağı ve savaşın tanrısıydı (Stadler, 2012). Aynı zamanda Thoth, antik Mısır için önemli olan mühürlerin de tanrısı ve koruyucusu olarak bilinirdi (Rawash, 2016). Antik Mısır’da piramitlerin kapıları dahil olmak üzere pek çok nesne mühürlenir ve bu mühürleri yalnızca tanrıların açabileceğine inanırlardı.
Thoth, Antik Mısır için önemli bir tanrıydı. Her dönemde farklı hayvan motifleri ile tasvir edildi. Bunlar arasında en çok bilinen balık başlı olanı ve gövdesi insan olan ayrıca kara leylek başlı olarak da tasvir edilmiştir (Narçın, 2013). Ayrıca, Papirüslerde sembolik olarak ibis kuşu (balıkçıl kuşu) kafalı ve bir elinde kutsal asa (Hermes’i iki yılan motifli, sihirli asası şeklinde Yunan mitolojisinde geçer) bir elinde hokka ve kalem tutan bir insan suretinde tasvir edilmektedir (Yılmaz, 2019). Yukarıda da belirtildiği gibi Thoth, farklı zamanlarda farklı semboller ile tasvir edilmiştir.
Mısır medeniyetinde Thoth, Antik Yunan’da Hermes, Yahudilikte Hanok, İslamiyet’te İdris, aynı yüce şahsiyetler ya da peygamberlerdir ve turnayla resmedilmesi, turnaya yüklenen kutsiyetin nedenidir (Dönmez, 2017).
Thoth, Mısır dilinde “Cehuti” olarak adlandırılmış, daha sonraki zamanlarda Hermes adıyla tapınılmaya devam edildi (Narçın, 2013). Bir başka araştırmada ise Thoth ismi Helenizm'in etkisiyle Roma döneminde Hermes Trismegistos'a dönüşmüş ve Avrupa rönesansına kadar yaşamıştır (Stadler, 2012).
Thoth, zamanla öğretileri ile gelişmiş ve Hermes ile özdeşleşmiş böylece Hermetik yazıların spekülasyonuna dahil olmuştur (Allen, 1950). Hermetik inanç anlayışı denen bu anlayış birçok kişiyi etkilemiş ve bu kişilerin yazılarına ve hayatlarına yön vermiştir.
Tanrı Thoth tarafından Antik Mısır’a getirilen öğretiler, zamanla Antik Mısır sınırlarını aşmış Helenistik düşünce çerçevesinde gelişmiş ve dünyaya yayılmıştır. Ancak bu öğretilerin anlaşılması ve yorumlanması bazı gruplar tarafından yapılmıştır.
Yukarıda bahsedildiği gibi bazı öğretiler ve bilgiler herkes tarafından bilinmez ve anlaşılamaz. Bu bilgiler bazı seçilmiş kişiler tarafından bilinir ve yorumlaması o kişiye göre değişiklik gösterir. Bu duruma ezoterik bilgi denilmektedir. Dünya üzerinde bulunan bütün dinlerin kendi içlerinde bir gizli öğretileri veya daha açık ifadeyle sadece o dini grubun bildiği sırları mevcuttur. Bu sırların öğretilmesi, aktarılması sanıldığından daha zorlu bir süreci gerektirir.
Gerek ezoterizm gerekse ezoterik kelimelerin kökeni Yunanca “eso” (içinde) kelimesidir. Anlamı basit olarak ifade edilirse içinde kapalı devre küçük bir gruba ait demektir. Ezoterik ise Aristo’nun felsefi öğretilerini eserlerini ifade etmek için ilk defa İskenderiyeli Clemens tarafından ona yakıştırılmıştır (Evcilerli, 2007).
Ezoterizm olarak adlandırılan bu kavram ile ilgili pek çok tanım yapılmıştır. “Ezoterizm”, Türk dili içerisindeki sözcüklere bakılınca “Bâtınilik” ve “içrekçilik” ile benzer anlamlıdır (Doğan, 2008). Ayrıca Türk Dil Kurumu, Ezoterik kelimesi yerine İçrek kelimesini kullanılmasını tavsiye etmektedir. İçrek, Belirli bir insan topluluğunun dışında kimseye bildirilmeyen, yalnızca sınırlı, dar bir çevreye aktarılan (her türlü bilgi, öğreti), bâtıni, ezoterik, dışrak karşıtı (Türk Dil Kurumu, [TDK], 2020). Olarak tanımlanmıştır.
Ülkemizde alternatif kavramlar bulunmaya çalışılsa da günümüzde halen daha ezoterik veya ezoterizm kavramları sıklıkla kullanılmaktadır. Dünyada ise antik çağlardan beridir süregelen bir tanım olarak kabul edilen gizli, kapalı, olağanüstü gibi anlamları kapsayan bu tanım günümüzde de yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak ezoterik bilgi geçmişten günümüze genel olarak din ile bağdaştırılmıştır. Hasan Yücel Başdemir’e göre ezoterizm, genellikle dinler içindeki gizli ve derin boyutları olan grupların ibadet ve faaliyet şeklini ifade etmek için kullanılır. Bu gruplar ezoterik bilgiler çerçevesinde derinleşmiş ve birtakım faaliyetler içerisinde bulunmuşlardır. Dolayısıyla sadece doğu toplumlarında değil aynı zamanda batı toplumları içerisinde yer alan bazı gruplar da bu ezoterik bilgilere hakimlerdi.
Ezoterizmin nerede ve ne zaman ortaya çıktığına dair birçok iddia ortaya atılmıştır. Ancak yaygın inanış tanrı Thoth ile birlikte ilk defa Antik Mısır’da ortaya çıktığı ile ilgilidir. Banu Mustan Dönmez (2017)’e göre “Ezoterizmin merkezinin Mısır medeniyeti olduğu düşünülür. Nitekim Tales, Pisagoras ve Platon gibi daha nice Antik Yunan filozofu da Mısır’da talip olup inisiye edilmiştir (yola alınmıştır). Hatta bu filozoflar tarihte ‘büyük inisiyeler’ olarak geçmektedir.” İnisiye olarak Antik Mısır’a giden bu bilginler ezoterik bilgileri öğrenmiş ve bunları batı dünyasına tanıtmışlardır.
Ezoterik bilgilerin tanrılar ve rahipler tarafından biliniyor olması onların bu bilgileri aktarmalarındaki yeteneklerine bırakılmıştı. Bilgeliğin tanrısı Thoth, rahiplere bu ezoterik bilgileri öğretmiş ve nihayetinde bu bilgiler bazı kesimler tarafından öğrenilebilmiştir.
Batı'nın ezoterik örgütleri, Eski Mısır Tanrıları ve Tanrıçalarıyla alakalı ritüeller üzerinde durmakta ve çalışmalarında bunlara yer vermektedirler. Bunun yanında "sapkın inançlı" gruplar da çoğu zaman Mısır'a ait inançları benimsemiştir (Altunay, 2015).
Antik Mısır tanrıları içerisinde en çok tasvir edilen tanrılardan biri olan Thoth da bu ezoterik bilgilere sahip bilge bir tanrı olarak saygı görmüştür. Tarihini Antik Mısır’a kadar dayandırabileceğimiz bu gizli bilgiler, günümüzde halen daha birçok dini gruplar içerisinde varlığını sürdürmektedir. Ezoterik bilgi, Tanrı Thoth’un bize bir armağanıdır. Geçmişte olduğu gibi, gelecekte de bu bilgiler mahiyetini koruyacak ve yaşamaya devam edecektir.
KAYNAKLAR
Altunay, E. (2015). Paganizm-2, Mezopotamya-Mısır. İstanbul: Hermes Yayınları.
Allen T. George. (1950). The Egyptıan God, Thoth. Boylan, P., (Ed.), Thoth, the Hermes of Egypt. (s. 207-208) içinde. Illinois: Unıversıty Of Chıcago.
Başdemir, H., Y. (2016). Ezoterik Grupların Epistemolojisi. Liberal Düşünce Dergisi, 75-90. Erişim adresi: http://www.libertedownload.com/LD/arsiv/83/hasan-yucel-basdemir-ezoterik-gruplarin-epistemolojisi.pdf
Doğan, D., M. (2008). “Büyük Türkçe Sözlük”. İstanbul.
Dönmez, B., M. (2017). Antik Yunan ve Alevi Ezoterizmlerine Bağlı Müzik Kültürleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz. Alevi Araştırmaları Dergisi, 13, 26-56. Erişim adresi: https://app.trdizin.gov.tr
Evcilerli, S. (Ed.). (2007). Ezoterizm [Özel sayı]. Mimar Sinan Dergisi, 143(3).
Hornung, E. (2003). Ana Hatlarıyla Mısır Tarihi. Z.,A., Yılmazer (çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Stadler, Martin A. (2012). Thoth. UCLA Encyclopedia of Egyptology, 1, 1-15. Erişim adresi: https://escholarship.org/uc/item/2xj8c3qg
Mısır. (2020, 6 Aralık). Erişim adresi: https://tr.wikipedia.org/wiki/M%C4%B1s%C4%B1r
Narçın, A. (2013). A’dan Z’ye Mısır. İstanbul: Ozan Yayıncılık Ltd.
Rawash, Hayam H. (2016). The Sacredness of Some Seals and its Relationship to God Thoth. Journal of the General Union of Arab Archaeologists. 1, 64-88. Erişim Adresi: https://journals.ekb.eg/article_3889_4c3f0f13d81dd1dc19cb71317c753c31.pdf
TDK, (2020). İçrek. Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/.
Yılmaz, S. (2019). Hermes’in Eski Mısır ve Helen Dünyasından İslam Coğrafyası ve Anadolu’ya Yolculuğu. Lectio Socialis January, 3, 21-46. Erişim adresi: https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/58674295
